آشنایی با مهم ترین تالیفات زکریای رازی در طب سنتی

نامش محمد و نام پدر او زکریا و نام جدش یحیی و کنیه اش ابوبکر و نسبت او به زادگاهش ری است. او در کتابهای ملل مختلف جهان به عناوین گوناگون مانند: جالینوس عرب، فیلسوف عرب، طبیب مارستانی یا بیمارستانی، علامه در علم و شاهزاده پزشکان خوانده شده است. آنان که کتاب های او را به زبان لاتین ترجمه کرده اند او را به Rhazes گفته اند و در آثار اروپایی یبشتر به این نام اشتهار دارد و گاهی هم به طور ساده او را رازی Razi می نامند. زکریای رازی یکی از مهم ترین پزشکان طب سنتی در تاریخ ایران محسوب می شود که کتاب های زیادی در باب طب از او به جای مانده است.

کناب الحاوی

کتاب معروف زکریای رازی کتاب الحاوی است که یک دوره کامل طب تا دوره رازی می باشد. وی در این کتاب یا دایره المعارف طبی گفته ها و عقاید اطبا سلف خود را نگاشته و آنها را اظهار نظر کرده است. این کتاب در جهان پزشکی الجامع الحاصر الصناعه الطب نیز نامیده می شود. ابن العمید بعد از وفات رازی مسودات آن را در ری به دست آورد و توسط شاگردان رازی مرتب کرد و بدین ترتیب کتاب الحاوی شکل گرفت. این کتاب 20 جزو دارد که عبارت است از:

جرو اول- در بیماری های سر

چزول دوم- در بیماری های چشم

جزو سوم- در بیماری های گوش و بینی و دندان ها

جزو چهارم- در بیماری های شش

جزو پنجم- در بیماری های مری و معده

جزو ششم- در استفراغات و چاقی و لاغری

جزو هفتم- در بیماری های پستان و قلب و کبد طحال

جزو هشتم- در قرحه ها و ریشه های امعا و شکم روش خونی ( زحیر ) و فرق بین آنها و پیچیدگی و درد پا و شکستگی ها

جزو نهم- در بیماری های زهدان رحم و بارداری

جزو دهم- در بیماری های کلیه و مجاری ادرار و غیره

جزو یازدهم- در امراض حاضله از کرم های دراز و کرم های امعا در شکم و بواسیر و گوژپشتی و نقرس و واریس و دا الفیل

جزو دوزادهم- در سرطان و ورمها و دملها

جزو سیزدهم- قروح آلات تناسلی و مقعد و غیره

جزو چهاردهم- در تب ها و مدفوع و قی و غیره

جزو پانزدهم- در تب های مطبقه و بیماری های حاد بر اثر سده ها و آب آوردن شکم و غیره

جزو شانزدهم- در تب های متصل و پژمردگی

جزو هفدهم- در آبله و سرخک و گلو دردهای ناشی از آنها

جزو هجدهم- در بحران

جزو نوزدهم- در ادرار و آنچه بدان تعلق دارد

جزو بیستم- در دارو های مفرد

کتاب المنصوری

زکریای رازی این کتاب را به نام منصور بن اسحق سامانی حاکم ری تالیف نموده است. کتاب المنصوری که به نام های طب منصوری و کناش منصوری نیز معروف است، نسبت به کتاب الحاوی مختصرتر ولی جزو کتب مهم قدیم به شمار می رود. منصوری در ده جزو تالیف شده و مشتمل بر شناسایی مزاجهای مختلف و اخلاط غالب بر آنها، دلایل مختلف جامع از علم فراست، نیرو های خوراکی و دارو ها، بدهات و زینت اعضا، تدبیر بهداشت مسافرین، شکسته بندی ها و زخمها، سمهای حشرات و بیماری ها از سر تا پا و تب ها است. برخی از مورخان پس از مطالعه و بررسی زیاد که بر روی طب و اطبا اسلامی نموده، دو کتاب حاوی و منصوری را بزرگترین کتاب آموزشی قدیم و در دوران تمدن اسلامی و مدت ها بعد از آن دانسته اند.

کتاب المرشد

این کتاب نیز از تالیفات مهم رازی است و در بیست و نه فصل می باشد. کتاب المرشد شامل: اسطقسات، ترکیب بدن آدمی، مزاجها، هواها، آب و برف و یخ، نیروی غذا و دارو، ورزش، حمام، خواب و بیداری، احتیاج به غذا و طریق استفاده نیکوی آن، امتلا، زیادی اخلاط، مسهل ها، قی و ادویه مقیه، دفع ادرار، دفع سایر فضولات، شراب، جماع، ترکیب داروها، بیماری ها و علل آنها، علل بیماری های احشا، نبض، بحران، روزهای بحرانی، اوان و زمان بیماری ها، نصج و تب ها می باشد.

کتاب الجدری و الحصبه

این کتاب یکی از تالیفات مهم رازی است. وی در آن دو بیماری آبله و سرخک را برای نخستین بار تشخیص افتراقی داده و آبله مرغان را نیز متذکر شده است. کتاب آبله و سرخک در سیزده فصل می باشد و موضوعات آن عبارت اند از: علت بروز آبله، افرادی که استعداد آبله دارند، علامات، اعراض، خویشتن داری از آبله، موادی که بیرون بدن آبله را تسریع می کنند، توجه به چشم و جگر و بند ها و گوش ها، موادی که پختگی آبله را تسریع می کنند، خشک کردن دانه ها، موادی که پوسته ها را خشک می کنند، موادی که آقار آبله را بزداید، دستور غذای بیمار آبله ای و سرخکی، دستور مزاج آبله ای و سرخکی، آبله و سرخک بی خطر و خطرناک.